Valborg Tendeland fortel (1988)
Av Lars Viland
Det var fjorden som var ferdselsvegen. Det
var vanskeleg å ta seg fram langs land. Far
gjekk berre ein gong til Vanvik, så vidt eg
hugsar, og då måtte han gå høgt oppe i
fjellsida. Om vinteren blei me av og til
isolerte i lengre tid når det var meinis på
fjorden. Det blei då kjøpt inn store kvanta
av viktige varer, som parafin og mjøl til
dømes. Men stundom kunne ein køyra med
hest og slede på isen. Det tryggaste var å
ha båt på sleden når isen var utrygg. Fleire
har gått gjennom isen og drukna. Det
gjorde sterkt inntrykk då tre unggutar
drukna utafor Bjerganeset. Det var 1909,
trur eg. Skeiser blei mykje brukt. Det hende
ein kunne skeisa til Sand.
Eldste søster mi, Inger, som var eitt og eit
halvt år eldre, las leksene høgt heime, og
eg høyrde etter, så eg kunne tidleg lesa. Alt
i seksårsalderen byrja eg å lesa i avisa. Eg
fekk vera med Inger til skulen også. Ja,
skulehus hadde me ikkje. Me heldt til i
heimane. Skulehus blei bygt i 1924. Det
var samla skule med elevar i alle aldrar.
Den tid eg gjekk i skulen, var det 10 elevar
i klassen, nokre las høgt, andre rekna. Me
hadde berre tavler, små og store, og griffel.
Eg skreiv ikkje på papir i det heile tatt i
skulen. Handarbeid, sløyd og teikning
hadde me ikkje. Desse faga kom til nokre
år seinare. Me var i skulen tre-fire veker
om gongen. Leksene måtte me kunna
utanåt. Når me blei høyrde i bibelsoga,
måtte me stå og ramsa. Eg var alltid redd
eg ikkje kunne leksene godt nok, og så var
eg redd at eg skulle gløyma det eg hadde
lært når læraren t.d. heldt skule på Ås. I
fristundene leika me gjømsel eller me
jeppa. Me hadde også moro med songleikar
som t.d. «slå på ringen» og «tyven tyven».
Når me slo ball, var ofte lærarane med, og
det hende at dei gløymde seg – så tida gjekk.
Thomasgard og Bakka var greie lærarar,
men best tykte eg om Dorte Skogstad frå
Valdres, som var der i heile tre år. Eg fekk
brev frå henne etter ho var reist frå bygda.
I 1918 gjekk eg for presten – både på Sand
og i Sauda. Ein gong presten ikkje kunne
koma, hadde me Hans Hylen, og ein annan
gong var det Gerhard Haukenes som tok
seg av undervisninga. Når me var i Sauda,
budde eg hjå Martha- og Jakob Solberg.
Eg var barnejente der i huset når det høvde
seg slik.
Men det var ikkje heilt slutt med
skulegangen. Eg søkte om å få koma inn
på Sømme husmorskule, og eg kom inn.
Det var Dorthea Rabbe som var rektor. Det
sto stor respekt av henne. Når ho kom inn,
blei det dørgande stilt, ein kunne knapt
høyra nokon pusta. Dorthea heldt andakt
om morgonen kvar dag. Ho underviste i
«hus og heim», eit svært vidt fag. Det var
ei gild tid med mykje leven og løye mellom
gode vener. Me var 40 jenter i alt. Eg blei
att ei tid etter dei andre var reiste heim,
måtte gjera meg ferdig med eit 8 m.langt
teppe. Det var uhugleg stille å vera att
åleine.
Som skikken var den gongen, tok me
ungane tidlig del i arbeidet på garden. Det
var ingen tvang. Me ville så gjerne vera
med. Det gjekk av seg sjølv. I tidlege
barneår blei det helst å hjelpa til i det
Valborg og Ingrid Tengesdal slår sevjegras, myrgras til å ha i sengene. Lyng blei også nytta,
men lyngen var litt hard.
daglege og vanlige gardsarbeidet. Etter
kvart blei me med i tyngre og meir
krevande arbeid. Det blei t.d. tatt ut mykje
ved og stavbutt, som blei løypt nedover
elva.Ved utlaupet i fjorden var det laga ei
demning av samanbundne bjørkestammar
for å fanga opp veden. Både kvinner og
born var med på å ta opp veden og hiva
eller bera han på land. Dette var svært tungt,
og det var eit kaldt arbeid, for dette var om
våren. Me sto i kaldt snøvatn til livet av og
til. Det kunne også røyna på når me henta
høy heim. Ved Slåttene t.d. var det løe og
høystakkar. Me drog høyet heim på
langslede. Urdalskleiva er bratt, og der er
ufs utføre. Me måtte halda att med tau. Far
styrte med beina og heldt imot med helane.
Me hadde tau rundt bjørker og slakka av
etter som det gjekk bra. Ei svært strevsam
og spesiell arbeidsøkt var det elles då eg
leia ein sjuk hest frå Tengesdalstølen til
Sauda, men dette var nå ei eingongshending.
Me hadde geitene heime til ca. 15. juni.
Dei sto i ein skut der det var båsar for
geitene, for elles kunne dei skada einannan
med horna når dei var sinte. Sauene gjekk
lause i same skuten. Geitene gjekk elles ute
mest kvar dag i store delar av vinteren. Sto
dei for lenge inne, blei dei vrange, ja, ville
og galne. Om vinteren gjekk dei ned til
sjøen og åt brake. Foret var for det meste
heiahøy, askelauv og askeskav. Men det var
nå elles kyrne som fekk det meste av
skavet.
Eg var 8 år første gong eg var med til stølen,
og eg var ennå ikkje fylt 10 år første gong
eg gjekk opp åleine og mjølka kyrne. Det
var bratt opp, til dels svært bratt. Men når
ein var komen til Kvilesteinen, byrja det å
Frå venstre Kristian Selland, Henrik Lillehammer, Vigleik Lillehammer, Hulda Tengesdal (gift
Fosstveit), Kari Tengesdal, Ingrid Tengesdal, Valborg Tengesdal (gift Tendeland) står framfor
Brynjulf Molla. Sitjande frå v. Olga Tengesdal (Drarvik), Borghild Tengesdal, Olga Tengesdal.
hjelpa, og frå Kvitaforå blei det lett å gå.
Kvitaforå heitte staden fordi det var ei
stripe med kråkesølv i berget der.
Skitnamyrå var tung og lang å gå.
Litleåsvatnet var djupt somme stader. Ein
gong eg gjekk over der, flaut eg på den store
vedabøra. Eg skulle sjølvsagt ha gått over
på hoppesteinane nærare stølen eller ved
Geitesteinane lengre nede. Men det hende
også at elva var så stor at hoppesteinane
ikkje var å sjå. Men var kyrne med, så
hjelpte det å halda seg i ei ku. Det var ikkje
vanskeleg å få kyrne med. Dei ville til
stølen, dei rauta og rauta, sjølv om det både
var bratt og uføre. Ja, dei var ville etter å
kom til støls. Det var vanleg at det var
støling på tre tengesdalstølar ved
Stølsvatnet. Me hadde 40-50 geiter på
stølen, halvparten var leigegeiter. Dei kom
frå Ottøynå og Suldalseid. Me hadde ikkje
hus til geitene, men det var opent under
stølshuset, så dei gjekk ofte inn der. I
regnver gjekk dei ofte inn i urene og sto
turre der. Då måtte me av og til henta dei
om morgonen. Me brukte ikkje hund. Til
vanleg kom dei av seg sjølv når me kalla.
Når me låg heime, sto me opp kl. halv fire,
og komne opp på stølen, mjølka me først
geitene. Ofte sto dei i kø, ivrige etter å bli
mjølka. Så lunka me mjølka og hadde
ostelaupe oppi ostekjelen. Og slik sto det
medan me mjølka kyrne. Deretter separerte
me kumjølka. Me hadde separator med
sveiv. Dette tok ca. 20 minutt. Så gjekk me
til ostekjelen og rørte ostemassen sund og
samla han saman i ostekolla eller tåga.
Det var kvitost, eller kjesost, om ein vil,
me hadde i tåga, og den måtte me snu. Me
hadde kjese, løype av kalvamagar. Men han
var ettertrakta og ofte vanskeleg å få tak i.
Elles brukte me osteløype, kjøpt på
apoteket. Osten låg i tåga ein dag. Så la me
han på hylla, der han skulle «mygla.» Me
snudde han ein gong om dagen. Så måtte
me sila mysa og ha den oppi kjelen igjen
og fyra, og då måtte me stå der og røra når
det byrja å koka. Det kunne danna seg noko
Valborg og Ingrid på veg heim med holkar i meis og spann i hendene.
me kalla «mjora» på toppen, og då måtte
me røra kraftig for å få fin mysost. Me
kokte han i fleire timar. Når han tjukna,
måtte me røra godt, så han ikkje la seg i
botnen. Så måtte me ta han av og bera han
ut til ein kaldare stad og stå der og røra til
han var blitt kald. Me stappa han då i
former, og slik sto han til neste dag. Ofte
bar me mjølk heim, både sur mjølk,
separert og fløyte. Me bar i ryggspann av
blekk med fatlar. Fløyten bar me i holk.
Far kom som regel opp og bar osten.
Seinare blei han helst kløvja ned. Osten
sende me til Sand. Me var til vanleg ferdige
med stellet til kl. 11, eller litt etter, og var
heime til middag kl. 12.
Men det gildaste var å liggja på stølen og
vera saman med dyra heile tida. Eg har
vore meir glad i – og meir sint på geitene
enn andre dyr. Dei kunne vera vanskelege,
men samstundes så folkekjære at ein måtte
tilgi dei alt. Dei fleste kjende namna sine.
Grete var ei sers gild geit. Ho kom alltid
når me spelte munnspel, la hovudet på
skakke og høyrde etter. Ein gong hadde ho
greidd å få kroken av døra. Og der låg Grete
i senga mi då eg kom inn. Trass i alt strevet,
hadde stølslivet sine ljose sider. I helgene
kom det ofte folk på besøk, ungdomar frå
Tengesdal og Maldal for det meste. Men
også folk frå andre stader, ja, til og med
frå byen. Eg steikte då store mengder vaflar
Byfolk på besøk 1926. Frå venstre Per Brommeland frå Sand, han budde i Stavanger. Sissela
Tengesdal, gift Tveitane. I midten truleg Marit, søster til Per, til høgre Otto Fosse frå
Stavanger. Valborg mjølkar. Bildet er visstnok tatt ved stølen til Knut Tengesdal, der Valborg
tente. Ho var litt litt kortvaksen og sto, eller sat på huk, ved sida av geitene når ho mjølka.
Fleire av utløene blei framleis nytta i 1930- 40-åra. Frå venstre Helmert Hylen, Sverre
Tveitane, Knut Hylen, Torjus Valskår.
og lagde stølspannekaker og baud elles på
rømmekolla. Ein gong serverte eg kjeakjøt
og moltekrem til 20 personar. Bøndene
leigde bort rypejakta i tengesdalstraktene i
mange år etter hundreårsskiftet. Det var
såleis ofte bymenn i fjellet, best hugsar eg
sakførar Skive og kjøpmann Marnburg,
som var der i mange år. Det var støtt mykje
rypa i bjørkekrattet i stølsområdet. Det blei
økonomisk framgang etter at me byrja med
geiter. Men geitehaldet tok slutt i 1940. Det
blei etter kvart vanskeleg å få tak i
stølsjenter. Alle gifte seg og reiste bort. Eg
har sakna stølslivet. Tenk å få vera så mykje
ute i Guds frie natur! Og så det å få koma
så nær dyra og vera glad i dei.
