Av Jon Moe
To heietråvarar, ekteparet Karin og Karle Lindseth frå Jar i Bærum, gjekk seg på han ved Såta i fjellet mellom Sandvatnet og Bleskestadmoen i Suldal, tett ved Aust‑Agdergrensa. Det var ein augustdag i 1962. Dei kom fra Breive og hadde etla seg over Meien men forlet den oppmåla turistruta nordanom Væringstølen og følgde i staden det gamle nøddastrekkjet mot Sandvatnet. Denne fjellovergangen er tyngre, men stuttare.
Der berglendet tek til a halla nedover mot Sandvatnet er der ei berghylle. Og mot Meien er der eit fælt juv, djupt som eit krater i ein slokna vulkan. I ein vasspytt ikkje langt fra stupkanten ligg det noko rart og flyt, ein liten lur av tre. Kva i all verda er dette? Det er ein halv klarinett.
Staden ligg ikkje meir enn eit tjug meter fra den vanlege stigen, som er oppnødda og trakka av fe og folk i alle hundreår. Eit par meter lang er den grunne pytten, ein meter på det breiaste og til‑spissa i endane. Ja, det kvesser seg til! Her er det sanneleg meir enn eit musikkinstrument, her er tusen ting! Og bein, lange og korte, knoklar nok til eit heilt eller iallfall eit halvt skjelett. Eit klesplagg, ein vest, er delvis nedgrodd under torva i vasskanten. Dei løyser han varsamt. Det har vore eit stasplagg med kulerunde metallknappar; mange av dei losnar og dett ned i vatnet. Dei soknar etter knappane og får fleire små bjøller av sølvblankt metall mellom fingrane ‑ og eit pipehovud med plass til fire munnstykke i krans. Kva har ein røykt i dette?‑ Opium?
Den eine undringa løyser den andre av. Rare ting utan tal kjem for dagen. Gåtefulle figurar finn dei. Og sølvspenne, stjerneforma ordenar og medaljer i reint sølv ‑ eller iallfall nysølv. Under eit frakkeflak ligg eit «nafta‑glas» med ein kvikksolv‑drope som trillar til og frå. Korken er på plass. Gammalt er det, men ikkje øydelagt.
Nei, du må sjå dette! Eit bjørnehovud utskore i tre med kross i panna. Pa bjøllene, somme fast‑lodda til ein rusta tein, og mange andre ting er kross‑teiknet rita inn med knivsodden. ‑ Kva kar kan dette ha vore. Ein reisande‑mann? Kråmkar? Kvakksalvar? Ein gåtefull raring med skreppa full av underlege ting. Han stupte her for 70‑80 år sidan. Og enno ligg klarinetten‑tuten og flyt!
Dei fine pengepungen med småmynt i sølv, helst ti‑øringar, ingen yngre enn 1878. Dei får ikkje alt med seg. Frakken går dei ifrå, og hovudskolten ‑ kraniet ‑ kan dei ikkje gi seg tid til å leita etter. Her frampå stupet kan det vel lett ha kome på trilt og hamna langt nedi røysane.
Morgonen etter legg dei funnet ut over hyttebordet på Bleskestadmoen, der dei er to‑eine. Dei sorterer, legg i små dungar. Det er utruleg mykje. I eit plaststykke ligg beina, som bør koma i kristna jord. Dei orkar ikkje å bera det nedover til Mostølen og Bråtveit men rår seg til å gå til Roalkvam og koma seg kvikt til Stavanger.
Karen og Karle Lindseth meinte dei fekk oppsøkja formannen i Stavanger Turistforening, redaktør Per Thomsen i Stavanger Aftenblad, der eg var redaksjonssekretær. Thomsen let meg skriva om funnet. Det blei grundig granska og soga fortald på første side. Det er 40 år sidan, men enno treffer eg lesarar som minnest det godt. ‑ «Kirkevergen» i Stavanger sørgde for at beina vart lagde ned i ei grav på Eiganes gravlund 25. august 1962.
1 mellomtida er heile funnet overlete tit Politiet, som snart kjem til at det ikkje kan vera tale om noko kriminelt, og i alle fall er det forelda. Dei har opna den våte pengepungen på profesjonell vis og tørka eit samanbrett avisutklipp, som er lett leseleg:
På den eine sida star det noko om «den japanæiske Keiser. Han gik ud i sin Have for at forlyste sig. Men plutselig faldt han i Søvn. Og da han igjen vaagnede, hadde Kvinderne i hans Følge afplukket Blomsterne …. Hvor kort er ikke Livet, hvor plutselig kommer ikke Døden.»
Funnet vart innpakka del for del i silkepapir og lagt i ei pappøskje som det stod «Twist» på. Det blei «pliktskyldigst» overlete til og straks returnert frå Stavanger Museum som «ganske og aldeles» uinteressant. Funnet var visst ikkje gammalt nok ‑ «samt meget forvirrende i sin mangslungenhet.»
Så hamna det på loftet og stod der i 15 år. Eg var i Såtedalen og sette ei steinflis ved pytten der mannen stupte. Frakken lag der enno, iallfail store stykke av eit fint kamgarnstoff i brunt og mørkraudt.
For nokre år sidan var eg der endå ein gong, gjekk først inn i den djupe krater‑kvelven og undrast om det kunne vera råd a finna hovudskolten, han låg kanskje der og likna nettopp den eller den av ti tusen kultesteinar. Nei, ingen. ‑ Her i vinter vart eg beden inn til ein kar som har vore i Såtedalen meir enn ein gong og sokna med fingrane i pytten. Han ville gjerne få syna meg noko som han hadde funne og no gøymde i ein stikkedase. Det var to små sølvknappar og ei tann, ei feilfri jeksel.
For eit godt tjug år sidan vart heile vøla etter den gåtefulle mannen fra Såtedalen overleten til Arkeologisk Museum i Stavanger og motteken med iver. Ein konservator undrast seg blå heile vinteren og breidde sa den «umulige» mannen ned i ei kvit plast‑seng som uforstaeleg. – ”Og siden har ingen sett ham».
NRK-fjernsynet viste eingong opptak frå eit underleg laksefiske i Numedalslågen. Det vart kalla flåtefiske: Uti kanten mellom straum og bakevja var ein flåte ankra opp. På denne flåten var det ei hytte som fiskaren heldt seg i, der sat han og låg han og åt og bia på musikk frå ein bjøllekrans. Og sjølve fangstinnretninga var ein vid garnepose. Når laksen kom ”på straumen”, som ein sa, og vart leidd inn i garnposen, gjekk han straks mot moskane og støyrde etter utveg. Frå garnposen til bjøllene var det strekt ei og gjerne fleire snorer som straks fekk det til å klinga i ”syngjar’e-klokkene”. Om vaktmannen sat og togg tobakk eller låg og sov, vart han bråvaken og bykste ut. Det galdt om å ta laksen med håv eller klepp i fykande farten. For snart kunne det koma ein fisk til.
Det kunne vera fleire slike fiskeflåtar nedetter vassdraget. Det var rekna for å vera ein svært effektiv innretning. Men ikkje alltid. Då som no, var det spørsmål om det i det heile var laks på elva.
I hyttene sat vaktmenn så mang ein gong og bia til dei vart blå. Ein kunne ta med seg lesestoff, eller berre sitja snufsa og hiksta og tenkja på eitkvart. Dette stod i ei bok han las ut trædeve gonger:
– ”Evnukken satt i kaliffens have og gjorde seg de selsomste tanker”.
Den gåtefulle mannen frå Såtedalen etterlet seg alt, han og. Meir enn mykje vart attfunne, men ikkje hovudskolten og heller ikkje noko forklåring på dei fem fornikla og krossmerkte bjøllene av ulik storleik som du ser oppe i midten av biletet. Dei hadde avrusta merke etter å ha vore bundne til ein tein og gjort tenest som eit herleg lydande klokkespel. Så går det vel å gissa at denne kvikksølvkaren var på vandring vestover frå Numedal til Suldal med ein ny måte å ta laksen på? – Skal det vera ein liten handel i dag? Men det var som han sa, ein erfjordbu som var i heia og kom nedatt i feil dalføre:
– Det går ikkje alltid etter programmet!
