Barndomsminne frå Jelsa
Av Kristine Baustad
«Min barneheim under grøne lia,
der glad eg levde den første tida
Du var den flekken eg mest fekk kjær,
om ut eg vanka, du var meg nær»
(A. Vassbotn)
Eg fekk den gleda å veksa opp på Jelsa,
nærare bestemt «nerme sjøen». Ærverdige
Bjergsted, gamal gjestgjevar- og
handelstad, blei min barndomsheim. Far
kjøpte handelsplassen i 1920, og vi borna
kjende nok på at det låg mykje gamal
historie i veggene på Tjeltveit-huset (bygd
på 1600-talet). Far fortalde at bestestova
hadde vore tingstove i si tid, og at det blei
halde ting der i 1701. Også Gjest Bårdsen
var oppe til doms der, og han sat i kjellaren
heime, medan han venta på at saka hans
skulle koma opp.
Uti garden (gardsrommet) var det god plass
å boltra seg for oss ungane. I forlenginga
av «garden» ligg bestefarshuset. Bestefar,
Axel Olsen, hadde mykje spennande å
fortelja. Og så var han så flink til å syngja.
Han hadde sunge tenor i koret, dirigent var
lærar Medhus, og han song mange salmar
og viser dei hadde hatt i koret.
Også bestefarshuset er rikt på historie.
Bestefar fortalde at bestefar hans og far
hans var skyss-skaffarar. Dei hadde fleire
båtar, med og utan segl, og skyssa folk til
andre bygder og til byen! Den gamle
skysskaffar-journalen ligg ennå i huset, og
er svært interessant lesing. Bestefar var
herredskasserar i mange år, og seinare fekk
han telefonstasjon i huset.
Dette huset blir også kalla Brodersen-huset
eller enkesetet. Det har seg slik: Huset blei
bygt i 1787 til enka etter presten Brodersen.
Anna Marie Lent (seinare Brodersen) kom
til Jelsa som hushalderske for presten. Så
hende det ein dag at ho fekk friarbrev frå
Mandal. Sidan ho ikkje var skrivekunnig,
gjekk ho til presten og ba om hjelp. Ho ville
takka ja til frieriet. Men dagane gjekk, og
presten kom ikkje med noko brev. Så ein
dag fortalde han at han ikkje hadde fått til
noko brev. «Dette», sa han «tolker jeg som
Guds vilje at det er vi to som skal ha
hverandre». Og slik blei det.
Heime var det liv og røre frå morgon til
seine kveld. Far dreiv landhandel, bakeri
og dampskipsekspedisjon. Mor var der
alltid, med omsorg for alt og alle. Vi ungane
var ikkje i beit for å finna noko å gjera. Vi
fekk tome appelsinkassar og andre ting frå
butikken. Appelsinkassane var svært
gjæve, for dei var det hyller i. Så laga vi
leikehus i Hildrastranda i Sørneshagen eller
oppi neset. Då var ikkje Jelsamålet fint nok,
vi snakka bymål. Astrid, Eldrid, Svanhild
og eg leika mykje saman i leikehusa. I
hyllene hadde vi koppestell, skjøljar og fine
glasbrot. Tome hermetikkboksar var gryter.
Det mangla ikkje på «middagsmat» når vi
hadde sjøen så nær. Den finmaska grøne
taren blei kjøtdeig. Boblene i den brue taren
blei komler, og småstein blei poteter. Vi
knuste pannebrot og blanda med vatn. Det
blei kakao. Fantasien hadde ingen grenser!
Ein gong ga far oss ein svær, gammal
landgang. Oppå denne rigga vi til kafé.
Gutane segla med små trebåtar i stranda.
Dei var «til sjøs», men kom ofte på besøk
til kaféen.
Når veret var dårleg, flytta vi leikehuset
opp på skuddlemmen (loftet ovanom
vedaskuten). Der blei det svært koseleg
med brune jutesekkar på golvet.
I alle leikehusa hadde vi dokkene med. Dei
var av ulikt materiale: heile tøydokker,
tøydokker med celluloid-hovud og reine
celluloid-dokker.
Eg hugsar serleg ein søndag-ettermiddag.
Vi var mange ungar samla «nerme sjøen».
Bakom sjøhuset er det ein sement-platting.
Der ville vi leika sjukehus. Det blei
skikkeleg dramatisk. Far hjelpte oss, og vi
fekk låna mange store korger. Det blei
senger. Og så fekk vi låna dei to
sekketrallene (med jernhjul). Det blei
amulansar! Eg ser for meg gutane når dei
køyrde ambulansane som olja lyn!
«Pasientane måtte halda seg godt fast.
På varme sommardagar hadde vi pausar i
leikinga – Då var det bading! Med fine
sandstrender på begge sider av
dampskipskaien var det berre å hiva seg
uti! Den store meisterprøva var å symja
rundt kaien. Vi fekk lov å bada tre gonger
om dagen, og fire gonger i ekstra varmt
ver. Desse «gongene» varte svært lenge,
og det var ikkje lange stundene vi var på
land.
Elles samla vi ungane oss ofte på vegen
mellom Bestefarshuset og huset til Johan
Bakar. Vi kunne vera mange då, 20-30 stk.
Den eine leiken løyste den andre av: Vi
jeppa, slo ball og ikkje minst heldt vi «stela
stein». Vi var då to lag, og eit visst tal stein
låg i ein ring på kvar side av midtstreken.
Så galdt det om å vera brennande snar og
springa over til «fienden» og ta ein stein
med gongen utan å bli tatt.
Ein annan leik var «Andiane». Då var vi
også to lag som stod på kvar side av
banken. Vi hadde ein liten ball som blei
kasta over taket. I det vi heiv, ropa vi
«andi». Så prøvde det andre laget å ta hys.
Greidde dei det, ropa dei «andiane» og
sprang over på andre sida medan dei
prøvde å «stikka» nokon frå det andre laget.
Innimellom heldt vi gøymsle og tikken. Vi
jentene kunne hinka spel (paradis) i time
etter time. Og så veggball då! Det likte vi
veldig godt. Den beste plassen for veggball
var bankaltanen. Der var stor, slett
murvegg. Vi hadde 5-spelet og byspelet
m.m. Ein del av desse spela var nokså
avanserte, og ballen måtte ikkje koma i
golvet!
Vi hadde også ein jente-songleik med
mange vers, «Det kom en pike gående».
Så var det også meir vanlege songleikar
som «Bro, bro brille», «Slå på ringen» og
«Hvaskan» (Tyven, tyven).
Elles hadde vi stor glede av gamle
tønneband og omnsringar. Vi hadde ein stor
kjepp med ein kraftig spiker i enden. Med
denne stokken skulle vi «føra
singlebandet» slik at det ikkje datt ned.
Dette var å singla.
På skulen var det også stor aktivitet.
Læraren vår, Fridtjof Gullakson, var flink
å finna på leikar. Når vi slo ball, galdt det å
få dei gutane som slo lengst på laget sitt.
Dei kunne slå så langt at vi som stod på
rotta kunne springa både ut og inn igjen på
same slaget.
Svært ofte hadde vi ein leik vi kalla
«Mannfok». Då stod alle så nær som ein
på ei rekkje, og når den eine som skulle ta,
ropte «ut», så sprang vi det vi greidde til
andre sida. Dei som blei tekne (3 slag på
ryggen) skulle vera med å ta.
Spennande var det og når vi gjekk inni den
mørke, høge granskogen like ved skulen.
Der heldt vi «tre mann i vinden».
Om våren når grasbakken utafor skulestova
grønka, hadde vi ein svært gild leik som vi
kalla «munka». Då hadde vi fem små
steinar som vi sjonglerte med, som skulle
tas i ei viss rekkefølgje på bakken og i lufta.
Denne leiken likte vi godt, den krevde
mykje øving og stor presisjon!
Men det var ikkje berre ute vi leika. Stor
stas var det i stovene når dei vaksne var
med på leiken. Mellom dei selskapsleikane
vi hadde var «Tampen brenne», «Min ven»,
«Geografitime», «Stokken ligge» og ikkje
minst «Kyrkjerotta». Då sat vi opplina på
to rekker. Her galdt det å halda hovudet
kaldt og fylgja nøye med på alle replikkar.
Elles enda du som kyrkjerotte. Ein
fornøyeleg leik! Slike gonger var det
vanskeleg å få oss ungane i seng.
Men så blei det leggetid. – Lukkelege vi
som fekk ha det så gildt i barneåra våre!
«Nu takk for alt ifra vi var små
og lekte sammem i skog og lage.
Jeg tenkte leken den skulle gå
opp i de grånende dage.»
