Av Jon Moe
Den lettlege Johannes L. Hjorteland vart
kalla berre «Rørtveit’n» fordi faren, han
Lars – som var fødd på Fjellberg – budde ei
tid på Rørtveit i Erfjord før han i 1893
kjøpte to partar av garden Hjorteland. Beint
nedi Lio sat det to Larsar, så det var greitt
å nemna tilflyttaren som Rørtveit¹n. Og
som faren vart den 11 år gamle sonen,
Johannes, óg kalla Røttveit’n; han var nå
fødd’e der óg, han.
Unge Johannes var som eit kveikt ljos.
Det lyste godt heile hans lange tid på jorda.
Ja, det var slik eit liv i han og med han.
Eingong med’ det ennå låg heil fonn ved
Gullingen han kom dansande «øve fjedle»
saman med andre ungdomar og vart spurd
om koss det var. Svaret kom kvikt – som
alltid:
– Heio e’ gul av blom!
Det var ut i mars månad for 44 år sidan.
«Fisterfjord» la til ved siste kai i Jøsenfjorden.
Der var ein som sa det, at det vert’e
‘kje vår te’ våren! Snømengda var av den
fælaste. Ein laut mest’e tru at han ville aldri
fara utan ofse flaum. Johannes og resten
av fjellfolket sit innesnøa på Hjorteland,
ovanom Ulladalen.
– Det er ikkje snømengda, men veret det
kjem an på vårdagen, seier Johannes og
nikkar det fast med sitt glade hovud. Her
har vore snø i gamle dagar óg. Tidt og ofte
smetter Johannes tri ord inn i talen sin. –
«Det er sant», seier Rørtveit’n. Det er sant,
dette som Sveinung Ørekvam fortalde:
Eingong kom det tri alner nysnø på eit
einaste døger. Han hadde kjørt ut atten
sætelass som sokk i snøgrav. Då han hoppa
ned på denne skit-dungen vart han ståande
som på botnen av ein brunn, han såg forsynemeg
‘kje atti Hjortelandsnuten der nedan-ifrå.
Det gjeld om å ha mod, ja. Og noko å
prata om, så mykje ein kan avleia det som
tyngjer, anten det er snømengd eller
trugande fôrløyse. Det er altså så gale, atte!
På Fjellberg vil dei ha slakta grisen, men
grishuset er nedsnøa, der er berre eit lite
hol så mykje ein får smetta og skvetta
maten ned.
To meter og femogtjue på flat mark.
Det er sant, dét! slår Johannes fast.
Fjellberg-grisen får berre leggja på seg.
Men du skal sjå at dei må til og hogga vekk
kinnungane (dørkarmen) når dei eingong
finn trantabandet og dreg flesket opp. .
Noko å prata om, ja. Og eitkvart å tenkja
på. Nettopp nå er det Schei-komiteen si
innstilling om kommunegrensene. Styrmannsveldet
vil overføra desse
fjellgardane, «samt Ulladalen», til Hjelmeland.
Det har vore avrøysting og ingen
lokal og vetug person har vilja vera med
på dette.
Nei, dei vil høyra Suldal til – som dei
alltid har gjort. Og nå meiner dei at blir det
så sant ny avstemming, vil endå-til meir
enn 100 prosent vera imot overføring til
Hjelmeland, for det er verkeleg klappa og
klart at det skal byggjast veg over heia til
Suldal alt i år og neste år. Lars J. har gje’
rundt med lista og kvar einaste ein har
«skrive på». Og Statskraftverka har meir
enn alle andre bruk for denne vegen. Difor
har dette vesenet rådd seg til å forskottera
dei millionane som trengst.
Men alligavel og ja-ja, Jone! – (Jone
Vadla i Jøsenfjorden er «for sin personlege
del sikker på at denne vegen over Hedlebrekk
aldri i jordelivet kan haldast
open vinters dag».)
Å, det vil nok gå. Og dei skal snart kunna
trilla på hjul over Neiken til Suldal på tjue
minutt. Folket, dei velsigna hjelmelandsbuane
der nedmed Jøsenfjorden, skal
vera velkomne til å bruka same vegen. Det
er vel dette ein meiner når ein snakkar om
«meir enn 100 prosent». Ja, det finst fleire
nedi krinsen som meiner at dei – for deira
personlege del – heller vil skilja seg frå
Hjelmeland og gå over i Suldal kommune.
Knut Gjil, handelsmannen, meiner at alt på
nordsida av Jøsenfjorden , pluss Jøsneset,
godt kan gå i hop med Erfjord og Jelsa.
Men dette fører til ei ny tankerekkje, som
kanskje ikkje er så nauten. Jone Vadla trur
for fullt alvor at ein bør tenkja på å slå ihop
Erfjord, Jelsa, Sand og Suldal. Den store
tanken hans er eit framhald av ein viss
fjellveg ut attmed fjorden til knutepunkt på
Ryfylkevegen ved Indre Eiane.
– Jog! seier ein. – Du veit dét, veit du.
Nede ved fjorden ligg det berre halvannan
fot snø, men eit lite stykke inni dalen må
passasjerane ut og skubba bilen oppetter
dei brattaste kneikane. Ved Hjortelandsædne
er det slutt; lenger har ein ikkje vunne
på å halda vegen open. Men vidare skal
ein heller ikkje kjøra. Der ifrå fer ein
brødmjøl-sekk og «heile rapen» til vers
på taubanen. Lars O. Hjorteland og sonen
Odd byd seg til å bera skia mine opp lia, så
det står ikkje på.
Stigen svingar seg opp og åpp-igjøno.
Det er godt fotfeste, men trør ein uttanom
brauta, søkk ein nedi til livet. Har du sett
maken til laus-snø?
Og det snøar på ny, ber dualeg ned som
det har gjort. Tett og stor dett snøfillene
beint ned, og i dette stig ein som i blinde.
Heile lia er full av kydlestuv, ask for det
meste. Her er det makalaus morkaskog.
Askedl Bekkjedne i Ulladalen betalte
eingong ein heil dalar for å få kydla ein
almestuv. Ja, hit har mannen kome med øks
og godt mot så mang ein dag i mars og
henta «mork», unge skot med fin bork på
gamle stuvar. I kveldseta ligg den tynnslipte
ljåen med klutaskaftet mot stauren som står
midt på golvet med feste i bjelken. Kvar
«skjevedl» blir dregen åt og rundt så
«skavet» haugar seg i lange render på
stovegolvet. Det er som å skrella gulerot –
utan å flytta kniven. Skav er godt! Ennå
vetuge folk meiner ein burde skava meir
enn ein gjer. Skav er som grønsaker, det er
vitaminar i det!
– Eg for min del, eg skov i går kveld,
fortel Lars O. – Men sauene vart redde for
det ukjende fôret i første taket og heldt seg
varsamt ifrå det. Og kyrne, dei stod og berre
bles av det.
Ein slår det fast at det skal mykje til å ha
nøgda høy ein vinter som denne. Sau og
geit plar vera ute midt på dagen, så å seia
heile vinteren igjennom. Så sparer ein eit
måltid når dei berre får litt kraftfôr attåt.
Men dette året! Ein sette dei vågemeg inn
fire veker før jul, og seinare har dei ikkje
vore utføre dørene.
Johannes, Rørtveit’n, han står djupt på
dørstokken og tek imot.
– Du må komma ned! seier han, i staden
for «inn».
Ganske nyleg’e – i hi veko var det visst –
har han fylt 80 år og blitt helsa og heidra
med sigarar og cigarillos for over 500
kroner – blant mykje anna. Lenger enn hit
reiser ingen i dag. Kvelden går opp i prat
og røyk. – «Ta ein av dei store!» ler
Rørtveitn’n . Han har hundre forskjellige
gjevmilde byfolk som har kome og helsa
han til lukke med dagen. Byfolk, snakk
aldri om den slags mæneskje! Dei har kome
og kome i førti år. Og ein av dei har bede
han til seg når han er på «marten» i
Helevåg. Så står han i Paradis på «de
broderede tepper» og ler høgt. Høyr denna
kitlande låtten og rørsla mot bukta og
bringa med høgro. By-karen må beintfram
spørja kva det gjeld. Å, det gjeld partnaren
som aldri var med på skiferie, så han har
‘kje sett maken.
– Det e’ så spelande fine kjæring du har!
Ein fylgjer Johannes høgt og lågt og vidt
og breitt. Den ein ikkje får høyra av
hanbeinveges har ein alltid høyrt fortalt,
det er sant, det. Var han nokon gong i
Dyraheio med oppatt-ladd remingtonpatron
i børsa og brennande behov for å
løysa endå eit skot etter bukken som halta
ifrå. Du veit ein tura og ladde oppatt i
litegrann utvida patron som ikkje ville på
plass i denne annige stund. Med innsida
av tommeltotten vart sluttstykket med
tennstiften skubba hardt mot knallen.
Skotet kom galne vegen – og ka då? Der
avleita reinen – og her sat jegeren med
skotet i neven.
Det blødde, det gjorde vondt og blodet
rann. Han badla seg inn med eine votten
utanpå på den andre og gjekk heim. Det
var noko drygare «heim» enn «åv». Våt
og svolten og idla faren tumla han milene
ned og Udladalen til endesfør han krak
oppetter Fisketstigen mot Hjortelandheimen.
Lang dags ferd mot natt. Og natta
lang i svevnløysa – men ikkje motløyse.
Han laut til dokteren – over heia til Suldal
og så endå ei mil etter postvegen til
distriktslegen på Sand. Den karen kunne
sy i skinnsaum og fetla. Og så vetug var
han at han meinte det var best å dra vidare
til Amtsygehuset i Stavanger. Endå ei natt
før ei sju timars økt med dampen til byen.
Rørtveit’n beit seg feste atti livet og
framstelte seg for overlege Pedersen, som
reiv fetlet av og sprette opp saumen frå
Sand. Han sa kva det var, han forstod seg
på det han såg:
– Det er en knall inni her, sa han og pirka.
– Og midt inn i hånden sitter en hel
Remington-patron, blanke messingen, jo!
Rørtveit’n – Johannes L. Hjorteland,
mannen av stort kaliber femti år seinare er
heilt attgrodd og enno heilt levande. Han
triv lampa, løyser ho frå spikeren på
kjøkkenveggen og lyser oss opp trappa mot
gjesteseng på kvisten.
– Du kan få liggja kor du vil. Me har godt
om plass.
Rørtveit’n er komen på lemmen i livet. Han
legg til : – Så eg tenkjer me kan mest’e bejøna å
ala atte.
Denne artikkelen av Jon Moe sto på trykk
i Stavanger Aftenblad laurdag 24. mars 1962.
