Av Torleiv Helland
Tormod Moe, 1889 – 1958, budde heime i Mo i sine unge år. Han skulle vel ha teke over garden, men det vart ikkje noko av p.g.a. helsetilstanden. Tormod likte ikkje folka i Grov noko særleg, og kanskje var det gjensidig også. Per Grov fortalde sjølv at då han skulle til Helland på friing til ho som seinare vart kona hans, så trefte han på Tormod ned ved husa i Mo. Tormod var ikkje i godlag då han såg kven som kom etter vegen. «Du kjeme allre levane til Grov i kveld» seier Tormod, «eg skyte deg ner på flekkjen!» Per våga ikkje å fylgja vegen då han var på heimveg seinare, men tok buhagane fatt. Det fortalde Per til far min seinare. Tormod gjekk mykje på jakt. Tok liar og heiar for seg og var ofte godt bevæpna med både skytevåpen og knivar. Så det var ikkje alle som likte å treffa på han då. Ofte kom han ned til Grov etter endt jakt. Det likte ikkje grovarane noko særleg, men dei våga ikkje seia noko til han heller. Ein gong hadde Tormod fått ein rev på ein av desse jaktturane sine. Dette nyhende spreidde seg fort i bygda, også til Grov, sjølsagt, og ein dag Ola Grov (Gaml Ola) skulle til Sand, våga han seg ned til Tormod på vegen og spurde om han kunne få sjå revskinnet. Men Tormod var ikkje i humør: «Rånga ditt eie sjinn, du farr, så har du revsjinn godt nåkk!» sa han.
Bestefar min Teodor Helland hadde ein eldre bror Tormod, som hadde garden heime på Helland. Denne Tormod, 1857-1923, var fyrst gift med Karina Eide 1857-1911. Då ho døydde i 1911 vart Tormod utan kvinnfolkhjelp. Og det var ikkje så greitt i den tid. Så Tormod skaffa seg tenestejenta frå eit grannebruk, Kristine eller Kitti som dei sa i daglegtale. Ho var så ung at ho kunne vore dotter hans. Det gjekk slik som det ofte gjekk, det vart vel litt mykje nærkontakt, og dette vart det resultat av, slik at «dei måtte gifta seg» som det heitte. Men det var lettare sagt enn gjort. Alle på garden, og endå lenger, krossa seg og osja seg over beralaget til den gamle grisen, som dei sa, som hadde vore i seng med denne ungjenta og stelt til dette her. Presten ville heller ikkje vigja dette paret. Det var ei jamring og klaging i alle lag og foreningar over denne skammelege åtferda til husbonden. Det enda med at dei måtte til Stavanger for å gifta seg. Bestefar min fekk også høyra om denne tilburden og denne sjauen som det vart av dette. Men han hadde eit meir avbalansert og praktisk og jordnært syn på dette. Dei måtte no kunna få gifta seg meinte han. Men han la til: «Di konne nå tekje å jelt àn føsste!»
Anna Hanakam (Reinå) 1869-1932 var gift med Tormod O. Hustveit 1865-1925. Dei budde på Reinå på Hanakam på hennar heimplass. Anna var svært fruktbar. Ho fekk 13 born tilsaman, 11 av dei levde opp. Dei 13 borna fekk ho over ein periode på 30 år. Då den siste vart fødd i 1920, ein gut, var ho sjølv 51 år. Då dette vart kjent i bygda, så var det ein stad nede på Helland at kona i huset hadde fått nyss om dette. Det var onnetid dette, og det var ein heil del folk samla der. Då ropte kona i huset på dei og sa at dersom dei ville koma heim og få seg kaffi no, så skulle dei få høyra ei røgd. Jau, det ville dei, og då kaffien var servert, så ville dei høyra kva slag røgd det var snakk om. Jau, kunne kona på garden fortelja, det var det at ho Anna Reinå hadde fått ein son nyleg. Då var det ein eldre kar i flokken mælte i: «Åja, det var no sanneleg litt av ei røgd og det, eg trudde no det at ho Anna Reinå hadde vore utvorpen for lenge sidan!»
Bård Hatløy, 1856-1949, og kona Barbro, 1857-1927, var dei siste som budde på husmannsplassen i Hatløynå. Dei fekk 6 born som levde opp, mellom dei var der ei dotter som heitte Anna. Ho vart gift med ein bakar Jakobsen på Bryne, som var mykje eldre enn Anna, ca 30 år. Bård var svært lite oppglødd for dette giftarmålet. Og då folk spurde han om kva slag kar ho Anna skulle ha så svara han nokså likasælt: «Ah, det er visst ein kringlevriar utante Jæren!»
Denne «kringlevriaren» var, forutan å vera 30 år eldre enn kona, både krokut og krylt, og såg vel helst ut som ei vridd kringla sjølv. Dette var også samtaleemne nede på Hiimakrambuå. Der var det samla fleire gode bygdafolk, så som Gamle Lars Hiim, 1856-1927, Hadle Eide Helland, 1880-1969, og fleire andre forstandige menn. Så seier Lars Hiim, som sjølv var ein kjent «skjørtejeger» og jentefut frå ungdommen av, at han kan ikkje begripa seg på korleis denne «kringlevriaren» hadde greidd å befrukta denne festarmøya si. Det skulle liksom etter Lars si meining ikkje lata seg gjera i praksis, reint fysisk. Då var det at Hadle (Eide) Helland kom med desse forløysande orda: «Ja, ja, når ikkje du Lars kan begripa deg på dette her, så er der i alle fall ingen av oss andre som gjer det!»
Daniel Moe, f.1922, og Elbjørg Steinbru f. 1931, hadde ofte eit horn i sida til einannan, kva no det kom seg av. Daniel hadde bygd på løa si ein gong, og i staden for å laga seg kjørebru til å kjøra turrhøyet inn på, så laga han seg til med 4-5 sleiper (stokkar) som han sette på skrå opp til høygluggen, og så drog han inn høyet på desse sleipene med traktor og med vaier rundt ei blokk festa til veggen i andre enden. Dette tykte Daniel var ein svært grei måte å få inn høyet på og var svært godt nøgd med denne løysinga. Ein dag han dreiv på med dette her, kom Eldbjørg gåande forbi og såg på dette arbeidet. Men ho tykte vist at det såg noko puslete ut dette, og var ikkje noko særleg imponert. Så då seier ho til Daniel: «Det er no ikkje rare kjørebrua du har, Daniel». Då ser Daniel på henne, og så kjem det brått: «Nei, du vett det sko vel helste vore ei steinbru!»
Anders Brommeland, 1843-1932, og kona Brita, 1843-1928, kom til Brommeland frå Halvfjordevik under Øystad i Suldal i 1882. Anders var litt av ein tusenkunstnar, kunne med både snikkring, smeding og som lærar. Ein gong kom han på at han skulle laga seg lannkumme. Det var visstnok ikkje heilt vanleg på den tida først på 1900-talet, å ha lannkumme i samband med fjøset. Anders var svært kry over denne kummen som han hadde fått laga til, og ba til seg både den eine og den andre, slik at dei skulle få sjå denne nyvinninga. Tormod Moe, 1889-1958, kom også gåande forbi der ein gong, og Anders ropte på han og spurde om han ikkje ville vera med opp og sjå lannkummen hans. Jau, det ville Tormod, men då han kom opp og fekk sjå dette byggverket, så gjorde ikkje dette noko inntrykk på Tormod i det heile teke. «Hø», sa han, «dette er ikkje meir enn du og Brita pissar fullt åleine på ein vinter!»
Tarald Hanakam, 1845-1924, var kjend for å kunna svara for seg og for replikkane sine elles. Ein dag dei dreiv i slåtten med høyberging og skyene hangande over seg, så var der ei grannekona som spurde Tarald idet han for forbi: «Ka trur du Tarald, trur du der er regn i desse skyene som fer og driv over oss» «Eg vett ikkje», svara Tarald, vrangt og surt, «eg har `kje vore der oppe!»
Det var i den tida dei hadde «samlingar» rundt om i stovene. Ein gong skulle der vera samling i stova til Daniel Grov, Bortistovå, 1838-1917. Der var Tarald også, han skulle visstnok fortelja om den vesle Sakkeus som fordi han var så liten, måtte klyva opp i morbærtreet for å få auga på Meisteren. Daniel var og svært kortvaksen. Og då Tarald skulle skildra Sakkeus korleis han var, så lydde det omtrent som så: «Ja, han Sakkeus, kremt, han var, kremt, svært liten, kremt, omtrent som ein liten tuffedl så du, Daniel!» sa Tarald.
Tarald hadde ikkje alltid vore blant dei truande, men hadde vel «blitt med» som dei sa, godt opp i vaksen alder. Han hadde den uvanen at han hadde vondt for å slutta med banninga. Ein gong han skulle vitna på ei samling om sitt tidlegare liv, så lydde det omtrent som så: «Eg har tent satan, kremt, i 40 år, kremt, men nå skal det faen ta meg vera slutt!»
Økonomisk var det helst dårlegt for Tarald. Gjelda hans berre auka år for år, og då han døydde i 1924 og garden vart seld så var det så vidt det dekka gjelda og litt til. Men han slo seg då gjennom på det vis det var. Ein gong så hadde ein av grannane vore uheldig og mist ein sau som hadde hengt seg opp i eitkvart. Han hadde berre grove ned sauen og ikkje tenkt meir over at det kunne vera noko å nytta der, men så fekk Tarald nyss om dette og gjekk og spurde grannen om han kunne få denne sauen. Jau sjølvsagt kunne han det, sa grannen. Tarald grov oppatt sauen, klyppte og flådde han og lema han sund, salta og røykte han, kokte og åt!
Tarald og kona Kari, 1840-1925, hadde fleire born. Ein av dei heitte Laurits, f.1871. Både han og dei andre ungane i bygda, på nordsida av elva, gjekk då på skule på Hanakam, der var då kome skulehus der. O. Halleland var lærar. På Brommeland var der ei jente som heitte Berta som og var skulejente på den tida. Men av di det var fleire med same namnet, så vart ho kalla Knuta-Berta, av di ho var dotter til Knut Brommeland. Ein dag på skulen så starta dei dagen med song, som vanleg var, og då skulle dei stå ved pultane med folda hender. Brått såg læraren at Laurits stod og vrei på seg og var uroleg. «Kva er det som feilar deg, Laurits» seier Halleland, «kan du ikkje stå i ro?» «Hu, hu Knuta-Berta klypte meg midt i skrevet!» svarte Laurits.
Marta Berge, 1911-1997, var eit «løye levande» som me seier. Ho var husholderske hjå brørne sine, Odd og Lars, heile sitt liv. Ho var mildt sagt noko for seg sjølv. Ho hadde m.a. sett seg føre å forhindra brørne sine å finna seg ektemakar, og det greidde ho med glans. Ei frå Voss som arbeidde på Sanatoriet på Hiimsmoen i si tid, var svært interessert i Lars og han i henne, men det greidde Marta å forhindra. Då denne dama ringde ned og ville få Lars i tale, så var det alltid Marta som var telefonvakt. Marta fortalde sjølv at: «Då eg høyrde at det var detta stygga vossamålet, så la eg berre på, eg.» Odd hadde også damebekjentskap, ei som heitte Vera. Men då Marta forstod at det såg ut til å verta alvor med dei, så tok Marta i bruk sine metodar. Brevene som Vera sende til Odd, stakk ho vekk, bankboka hans likeeins, dessutan andre påfunn som gjorde at Odd og Vera avslutta dette forholdet.
Ein gong skulle mor mi eit ærend borti krossen for å henta noko som var sendt med Taubussen, som me sa. Dette var ein strekning på om lag 2 km, men mor brydde seg ikkje om det , ho var vane med å gå. Dessutan så gjekk ho aldri med klokka på seg. Men ho berekna seg alltid god tid og kom aldri for seint. Slik var det denne dagen også. Ho gjekk i god tid. Men då ho kom så langt som til husa på Berge, så såg ho at Marta heldt på med eitkvart oppi stoveglaset, vaska eller turka støv eller kva det no var. Då tenkte ho at kanskje Marta kunne seia henne meir nøyaktig kva klokka var, slik at ho visste kor lenge det vart å venta på bussen. Som tenkt, så gjort, ho ropar bort til Marta og spør kva klokka var. Men Marta svara med eit motspørsmål: «Måtte du koma like herbort for å få veta kva klokka er?! sa ho før ho for innatt i stova og smelde glaset i etter seg.
Marta var svært oppteken av reinslighet og hygiene i det heile teke. Ein gong ho hadde vore på eit møte i sanitetsforeningen, eller kva det no var, så hadde dette vore samtaleemne etterpå. Då seier Marta: «Gutane hima hjå oss (Odd og Lars) er så reinslege dei atte di vaskar seg til livet kvar veka!» Men då Brita Førland fekk høyra dette, så sette ho i ein skrallelått, for som ho sa, Marta hadde ikkje sagt noko om at det var nedantil og opp, eller om det var ovantil og ned til livet det var snakk om!
Eit eldre ektepar nedpå Helland, me kan kalla dei Marta og Ola, dreiv eit lite småbruk med ei ku og nokre sauer. Kvar gong det leid til den tid at kua skulle til stut, så var det som regel alltid Marta som fekk i oppdrag å gå med kua til einkvan som hadde stut på båsen. Men ho hadde alltid den meininga at kua måtte få 2 sprang. Elles var ikkje Marta nøgd. Og dersom stuteigaren ville gå innatt med oksen etter det første spranget, så prøvde Marta seg med eit hint om at «Eg og Ola plar alltid gjera det to gonger, me!»
I den tida då dei gamle kolfyrte dampbåtane trafikkerte fjordane, så var det at ein temmeleg «påseila» kar som skulle på land på Sand, hadde problemer med å treffa landgangen. Ein av fyrbøtarane som var oppe og lufta seg såg dette og sprang til og ville hjelpa mannen. Men passasjeren vreid seg ut or den hjelpande handa og skuva den svarte fyrbøtaren til sides idet han grylte: «Kom deg or veien ditt spøkjelse, i dag har eg meir elle nok med meg sjøl!»
I den gamle tida nede på Sand med mange krambuer og handverkarar, var der også 2 brør Eide, som prøvde seg med handel. Dei heitte begge Lars til førenamn, difor vart dei kalla Larsane, eller Store-Lars og Litle-Lars, etter størrelsen. Ein gong det var ekstra mykje folk på dei forskjellige krambuene, sikkert framfor ei større helg eller høgtid, så kom det inn på Larsa-krambua ei kjering ifrå Nordenden og skulle kjøpa eit kvart. Men ho tykte det gjekk seint med ekspederinga, og så stod ho der og trippa, og så let ho han på innsida av disken få veta det at ho hadde det travelt og at ho «ikkje hadde tid til å stå der og venta heile dagen,» som ho sa. «Har `kje sendt nåken beskjed itte deg heller, eg!» var svaret ho fekk frå innsida av disken.
Den tid Hansine Underbakke, 1900-1976, var jordmor her, så var sjølvsagt forholda når det gjaldt kommunikasjonar, så som veier, båtskyss og i det heile teke framkomeleghet heilt annleis enn no. Det kunne vera så som så og ta seg fram i ufør og i all slags ver vintersdag. Men som regel gjekk det godt. Hansine var jordmor her frå 1925 og utpå 1950-60-talet ein gong. Ein gong skulle Hansine ut i «embets medfør» på ein gard uti den «perifere del av geografien». Det var langt å gå, men turen gjekk for så vidt greitt. Då Hansine kom til gards, så la ho merke til at det var ikkje mannfolk å sjå nokon stad, men ho tenkte med seg at dei var vel ein stad utanfor garden og stelte med eitkvart. Det var elles vanleg at mannfolk vart sende ut av huset når der var ein ny verdensborgar ventande, så ho reagerte ikkje så svært på det. Hansine kom inn i stova, og der låg «den vordende mor» på senga. Ei eldre kvinna, som viste seg å vera mora, hadde forberedt denne hendelsen så godt som råd var. Alt gjekk godt, og då fødselen vel var over, skulle jordmora føra denne «forretningen» til protokolls. Det var spørsmål om kvar dette var, kva tid, og kva kjønn dette barnet hadde, og namnet på mora. Alt dette var greitt, men då jordmora skulle ha greie på kva barnefaren heitte, så var det ikkje fullt så greitt lenger. Det vart dørgande stilt i stova, så pass at det byrja å verta pinleg, og gamlemor i huset fann det naudsynt å bryta togna: «Eg skal seia deg det, Hansine, at det har ikkje vore mannfolk her på garden dei siste tredeve årå!»
Gamle Marvikjen, f. Marvik, 1874-1951, var litt av ein spilloppmakar og skrønemakar. Han dreiv slakteri og kjøttforretning i nobotomta til Ronæs, nærmare bestemt der sportsforretningen er i dag. Ein dag Reinert Vela kom forbi, så tenkte Marvikjen at han skulle setja ei skrøne i Reinert. Men det gjekk ikkje i Marvikjen sin favør. «Jau» kan Marvikjen fortelja, «no har dei endeleg fanga sjøormen oppe i Suldalsvatnet, og fått han på land, men så har dei eit stort problem, dei veit ikkje korleis dei skal få frakta han ned til Sand.» «Å» seier Reinert, «det kan då vel ikkje vera noko problem, dei kan vel berre ta alle dei gamle og sleipe og møgla spekjepølsene dine og leggja under han til lunnar, så tenkjer eg at sjøormen må til Sand, enten han vil eller ikkje!» Det knatt ikkje meir i Marvikjen, han for inn og lukka døra etter seg utan eit ord.
Gamle Ola Hauge og sonen Torger var ikkje alltid samde om korleis ting skulle gjerast. Ein gong dei var på skogen og hogg tømmer, var dei usamde om korleis stokken skulle kappast. «Me kappar her» seier Torger. «Nei, me kappar her» seier far hans. «Nei, me kappar her» seier Torger att. «Nei, her kappar me» seier Ola, «for eg har vore tømmerhandlar, eg, og veit korleis tømmeret skal kappast!» «Ja, det skulle du fortsett med» seier Torger, «så hadde du svarten `kje sote på Haua i dag!»
Torger og Ola kjøpte traktor i 1951, ein såkalla gråtass (Fergusson), den er forresten på garden enno. Det var Torger som kjøyrde traktoren. Men ein gong dei heldt til med noko nede ved elva, så ville faren Ola også prøva dette nye kjøretøyet. Han sette seg oppå, fekk traktoren i gir og kjøyrde i veg, men Ola var uvand med dette og traktoren ville helst styra seg sjølv, og det bar ut mot elva. Men der såg Torger kva som heldt på å skje, så han sprang til og fekk triva rattet, så han kom opp på turre land att. «Kva svarten ville du gjort no» seier Torger til faren, «vis du hadde kome ut i elva?» «Kjørt til Hedland vel, ditt naut!» svara Ola.
Gamle Ola Hauge eller O. Hauge som han skreiv seg, 1885-1976, var med i mangt og mykje når det gjaldt styr og stell, m.a. som mangeårig formann i styret for Sand Meieri, kommunestyremedlem og andre ting. Dessuten kjøpte han saman med 4 andre dampsaga i elvaosen på Sand. Dette siste viste seg å ikkje vera nokon god butikk. Tvert om, det gjekk snarare mot økonomisk ruin, og di lengre dei drygde med å kvitta seg med saga, di dårlegare vart økonomien. Og då dei endeleg fann ut at dei ikkje hadde noko val, så selde dei saga rett før krigen med stort tap. Denne sagbruksverksemda var sjølsagt omsnakka og kommentert elles i bygda. Den alminnelege meininga om dette føretaket var vel at dette var bortimot galskap. Ein dag var O. Hauge og ein heil del andre mannfolk samla inne på «Hiimakrambuå» og diskuterte politikk og andre ting. Då kom brått Reinert Vela (1861-1948) inn. Han var ein litt forsagt og roleg kar som hadde drive gard på Vela, men som no hadde kjøpt seg eit lite hus oppmed Sandsfossen, kor han og kona Siri budde. Reinert var ikkje rekna for å vera den som stod fremst i køen då dei åndelege gåvene vart utdelte, men å svara for seg, det kunne han. Då han kom inn til dei andre karane på Hiimakrambua, så gav han seg straks i prat med dei, og ville liksom gje inntrykk av at han skjønte seg på kva dei snakka om. Men då beit O. Hauge han av: «Å tigg stilt med deg du, Reinert. Du forstår deg ikkje på dette her som me snakkar om, du er ein tosk du, Reinert.» seier O. Hauge. Det skulle han nok aldri ha sagt, for då kom det kontant frå Reinert: «Det kan så vera det, at eg er ein tosk, men eg vett om fem toskar, eg, og ein av dei er du!» sa han til O. Hauge. Då vart det stilt i stova, det knatt ikkje i O. Hauge meir.
O. Hauge skulle ein gong i tida leggja inn springvatn, som ein sa. Det var då slik at vatnet rann frå brunnen og inn i husa ved naturleg fall. I dette tilfellet måtte vassleid-ningen kryssa riksvegen. O. Hauge sette i gang og grov og grov grøfta inntil riksvegen frå kvar sida, og då han skulle gjennom riksvegen så brydde han seg ikkje om slike bagatellar som å søkja eller spørja om løyve til dette, men han berre hola seg inn under vegen frå kvar sida, til dess han kom så langt at han kunne støyta seg gjennom resten. Riksvegen var jo ikkje så breid på den tida. Medan han held på med dette arbeidet, dette var seint ein kveld, så kjem vegvesenet sin oppsynsmann gåande etter vegen på ein kveldstur. Han heitte Epland. Då han kom så langt som til denne «anleggsplassen» til O. Hauge, så ser han ein mørk og svart skapelon stå nedi grøfta og hola seg inn under vegen. Epland spør kven det er som har gitt han løyve til dette her? Då ser O. Hauge hardt på han med kvite augo i det elles svarte fjeset og seier: «Ikkje ein levande jevel farr!» og så bøygde han seg ned og fortsette arbeidet. Epland berre riste på hovudet og gjekk vidare.
Øystein (Østen) Grov, 1887-1975, var ein kjend mann i Sandsbygda. Etter å ha ført eit noko omflakkande liv, fødd i Evjedalen i Grov, flytte han med foreldra til eit plass på Hiim, prøvde seg med ein tur til USA, kom heim til Norge att og gifte seg i 1918, prøvde seg som bonde på Jæren, kom heim til Sand, sette seg opp hus på Flåtå (Fantahuset) og arbeidde med forskjellig m.a. som slaktar hjå J. Marvik, og som bygdaslaktar liksom Martin Valskår gjorde. Han var kjend for å vera ordhitten og snartenkt. Ein gong skulle han slakta nokre griser hjå Sven og Nora Maldal, eit barnlaust ektepar som budde på Reinå på Hanakam, tversover vegen frå oss. Østen hadde rusta seg ut med slagvåpen, øks eller sleggja, eller kva det no var, og Sven skulle halda grisen i trantabandet. Då greidde ikkje Østen å halda seg: «Pass bjødledn dine Sven,» sa han, men like etterpå kom det: «A sjit fanken, det jere `kje nåke helle, du e `kje tiss likavel.»
Tore Rød (1866-1956), til dagleg ofte kalla Skjelve-Tore av di han hadde ein muskelsjukdom som gjorde at han riste og skalv over heile kroppen, var fødd på husmannsplassen Rød under Underbakka i Suldal. Han var ein av desse gamle slitarane som også var svært ordhitten og treffande i replikken. Ein gong i sine eldre år var han inne på kafeen til Brita Torsteinbø for å få seg ein kopp kaffi, og noko attåt. Der sat det ein framandkar som synte seg å vera ein seljar eller agent for landbruksmaskinar (redskaper). Desse to kom i snakk, og denne agenten spør, etter ei stund, om Tore har gard? Jau, seier Tore, eg har 2 gardar, og så har eg ein i vente. Då vert agenten svært interessert og ser for seg utsikter til ein handel, og så spør han kva gardar det er snakk om, og kvar dei er. Jau, seier Tore, den eine er tanngarden og den andre er hårgarden. Men den han har i vente? spør agenten. Kyrkjegarden, svarar Tore brennkvikt.
Ein gong Tore kom til Mork i Suldal, så traff han på Helga (1879-1942), kona på garden, ute i tunet der, og det vart snart snakk om veret. Helga seier at ho trur helst det vert Tore-ver av dette, men Tore meinte at det heller kom til å verta Helga-turk! Ein annan gong Tore kom til Mork i eit ausande gale ver med regn og storm og flaum, så treffest han og Johannes Mork på kvar si side av åa som renn forbi Mork. Johannes ser at Tore ropar eitkvart til han, men p.g.a. elvasus og vind er det ikkje råd for han å høyra kva Tore seier. Så han prøver å vassa uti så langt han kan våga for å høyra kva Tore vil han. Etter fleire forsøk og ein lang omveg kjem han seg til slutt over og bort til Tore, og får høyra kva han seier: «Det er eit fælt ver i dag!»
Tore hadde ei syster som heitte Borghild, og som budde nokre år i eit hus i same område som han. Denne systera døydde brått og uventa ein dag i 1929. Då folk i grannelaget spurde Tore om kva ho døydde av, så var svaret: «Eg vett ikkje, men ho slutta å pusta!»
Eg kan så vidt hugsa Tore. Han budde i eit lite hus på Haugane på Sand. På side 263 i boka Sand – Gardar og folk nr III av Ernst B. Drange kan ein sjå huset, eller i alle fall noko av det. Det stod i enden av huset til Einar Gundersen. Etter at Tore døydde, vart huset rive. Den siste tida Tore levde, så var han på gamleheimen på Sand. Dette likte han berre så måteleg. For, som han sa: «Eg vil ikkje bu på dødens venteværelse!»
Martin Valskår, 1865-1952, og Magla, 1859-1950, var eit noko særmerkt ektepar som budde nede på Tjelmane mesteparten av livet sitt. Martin dreiv med mange ting. Han var fehandlar, hudskomakar og slaktar, i tillegg til å driva småbruket på Tjelmane (eit tidlegare husmannsplass). Det var no som slaktar han skulle koma til å verta mest kjend, både som bygdaslaktar, og som slaktar hjå «Marvikjen» (J. Marvik) om haustane. Det var allment kjent at det kunne vanka ein del «leskedrikk» av ulikt slag hjå «Marvikjen» og Martin var ikkje den som takka nei når han vart påspandert noko slikt. Ein dag var han på heimveg etter ein hard slaktedag hjå Marvikjen, han tok vegen om kyrkja som vanleg, vart han så «saggjen» at han fann ut at han måtte leggja seg nedpå som snarast. Dermed gjekk han inn på kyrkjegarden og la seg nedpå på ei grav der og sovna likegodt. Då Magla såg at det drygde veldig lenge før Martin kom heim, så gav ho seg iveg og ville sjå kor han vart av. Ho hadde nok sine mistankar, og då ho kom så langt som til kyrkjegarden så ser ho mannen sin liggja innom grinda der. Då vert ho lynande galen og gir han eit spark i sida der han ligg, og seier: «Å ka faen e de eg ser, e de her du ligge, ditt svin!» «Ja» svarar Martin, smørande fjåg og blid. «Her hviler subben gut!»
Martin var som nemnt mykje på slakting rundt om på gardane om haustane. Men det var andre og som dreiv med det. Ein av dei var Hallvard Moe, som var gift med Mari Brommeland. Men Martin likte lite å ha «konkurrentar» på dette området, han var noko «hårsår» slik. Men etter som åra gjekk, så skjøna nok Martin at han ikkje kunne halde på i det uendelege, og at ein eller annan måtte overta denne funksjonen etter han. Så då seier Martin som så der han for og slakta: «Eg veit ikkje rektig eg kven eg skal rå dykk til å spørja når eg ikkje kan slakta lenger, det einaste måtte vera han Tormod Helland (1896-1982). For du vett atte denna Mari-Hallvarden e nå pinede både någe å inkje!» Hallvard var ein flinke slaktar men Martin likte ikkje at han gjekk han i næringa.
Kolbein Bakka, Kvilldal (1905 – 77) var en noko spesiell herremann. Under krigen var han med ein del andre og hogde ved i Hiimsdalen. Det var Håvard Gautun (1882 – 1967) som var arbeidsgivar for desse karane. Kolbein var elles lite nøgd med arbeidsgjevaren sin, det kunne vera både det eine og det andre. Dertil kom at han ikkje var heilt god i hovudet, han såg ofte ting som ingen andre såg. Ein morgon skogakarane skulle på vedahogst så var ein av dei, Ola Kvamen, innom til Kolbein for å sjå om han var ferdig til å gå. Men han skjøna snart at noko var gale. Kolbein kunne då fortelja at han hadde hatt ei fæl natt. Han hadde ikkje hatt blund på augo i det heile teke. «For,» sa han, «eg har tekjest med sjelå til Håvard Gautun i heile nott. Men til slutt så fekk eg tak i ho og batt ho fast til sengjastolpen. Berre sjå, der står ho. Sjå kor svarte og stygge ho er!» «Ja, jog, eg ser der står noko der!» sa Ola og skunda seg ut att, halvredd heile mannen.
Den tid der var tømmerfløyting i Lågjen, så var der alltid stor merksemd med mykje folk som såg etter at tømmeret kom dit det skulle. Tvers over lågosen var der strekt over ei lensa som skulle leia tømmeret inn i dokkane til sagene. Denne lensa kalla dei «Bomen». Den stod seg av ei lang lenkje med tømmerstokkar som dei kopla saman med jernlenkjer. Det hende av og til at bomen rauk sund, så tømmeret kom på videvanke utover fjorden. Då var det om å setja alt folket i sving med å samla tømmeret saman att. Fartøy og båtar av alle slag var i sving då. Ein av desse fartøykarane som var med heitte Olaf Iversen, 1878 – 1942. Han var bror til dei meir kjende fartøykarane, Kristian og Henrik. I daglegtale gjekk han berre for «Dødsseilaren», for han var aldri redde for nokon ting på sjøen. Korkje veret eller andre ting kunne hindra han. Ein gong «Dødsseilaren» var med og samla tømmer hadde han med seg ein hjelpekar. Dei dreiv på og drog inn på stokk til dess at hjelpekaren tykte at fartøyet låg faretruande tungt i vatnet, og han meinte at dei no hadde last. «Drege me inn meir nå, så kjeme me til å søkkja!» Men då fekk han svar frå dødsseilaren: «Har du haurt at nokon har sokkje på trelast, ditt naut? Berre hal inn!»
I den gamle «dampatida» måtte folk ha god tid når dei var ute og reiste. Det er blitt fortalt meg at reisetida mellom Sand og Sauda kunne vera både 1 ½ og 2 timar. Men til å trøyta tida med var der både øl og vin å få kjøpt om bord til å leska seg på. Ein suldøl hadde fått seg arbeid i Sauda, og på fritida skulle han vitja kjærasten sin som budde oppe i Sandsbygda. På ein slik tur hadde det vorte vel mykje «leskedrikk» på han og ein annan kar som og skulle til Sand. Dei hadde problemer med å fota seg. Vel komne på land, så gjekk det ikkje likare enn at suldølen hamna inne på sjøhuslemmen til Anbjørn Torsteinbø. Der låg det ein heil del med fiskaredskap, så som nøter og garn m.m. Der hamna han like godt oppi ei av desse nøtene, og «gadna» seg. Det var den kalde årstida dette, og han hadde utstyrt seg med vintrafrakke med solide frakkaknappar. Han kom ingen veg. Folk kom til og lurte på korleis dei skulle få han laus. Det var nå mest forgale å skjera sund den dyre nota, og heller ikkje tykte dei om å skjera knappane or den gode frakken. Medan dei stod og klådde seg i hovudet og funderte på dette kom lensmann Hans Kolbeinstveit forbi, på kveldstur med hunden sin. Dei spurde då lensmannen til råds, og han tok eit overblikk over situasjonen, før han seier: «Eg tenkjer de atte me teke både maen og notå, og heila greiå, og hive de opp i ei kjerra, og så kjøre me det te Mo. Så kan hu Ingjebår sidja å putla àn utor i mårå!» Dette var den tilkommande svigermora.
Tormod Helland (1896-1982) var den siste av i alt 4 Tormodar på Hauane på Helland. Og alle 4 var skrivne Tormod Tormodsen. Denne siste Tormod var ein både flink og rask arbeidskar som kom av med det meste han tok fatt på. Skøyting (lodding) av løypestrenger var han spesialist på. Det var eit arbeid som kravde både tolmod og nøyaktighet. Ein gong dei skulle til med eit slikt arbeid, Tormod var sjølvsagt basen, så hadde dei gjort alt klart. Dei hadde laga til grua, som skulle fungera som ei provisorisk essa, fått fyr og lagt boraxen klar, messingtråden var på plass, og løypestrengen var nedlesst så han skulle liggja i ro. Endane på løypestrengen var skråskorne og tilpassa. Tormod stod med peispustaren og bles på grua slik at kolet skulle verta glødande, nokre andre karar, m.a. Johs. Valskår på Tre (1869-1925) var og på plass der for å kommentera og «gje gode råd». «Her skulle du ha blese litt», sa Johs., «og der skulle du ha blese litt». Då sprakk det for Tormod: «Å blåsa her, å blåsa der, å blåsa faen opp av jorå!» sa han, eitrande sinna. I mellomtida hadde Knut Helland (1902-1986) kome til, og hadde stogga for å sjå på dette, han dreiv og kjørde på ved. Då Tormod såg at Knut også var komen til, så tykte han visst at det var alltid mange tilskodarar nok. «Du må komma deg av garde med vedalasset ditt du nå Knut!» seier han. «Nei» seier Knut, «det vil eg ikkje, for skal denne karen opp av jorå, så trengst det atte me e mannstarke her!» Men då greidde ikkje Tormod halda maska lenger, då lo han, for sjølv om han kunne vera snarsint, så var han aldri langsint, Tormod.
Torleiv Helland
4230 Sand
