Barndomsminne frå Erfjord
Trygve Sandvik
Det var sommar, sol og søndag. Ein dag då me kunne ha lege lenger frampå enn ein vanleg
vyrkedag, og me kunne ha snudd oss over på andre sida og sove ei god stund lenger. Ingen
lekser med skule, ikkje arbeid på åkrane eller skrapeslått med stuttljå, ikkje arbeid i skogen, i
vedskjulet eller på sagbruket.
Ikkje fiske heller. Og inga reising til kyrkje slik at me måtte tidleg opp for å nå gudstenesta i
tide. Men eit fort kikk ut av vindauga på skråkammerset viste ein blankstill fjord som låg der
og lokka på oss med alt det spennande den eigde i sin djupe og mystiske famn.
Lars og eg var samde som vanleg før det vart sagt eit einaste ord. I dag vil me til sjøen og
padla langs med strendene og sjå på fisken som solar seg i morgonsola, ei form for sport som
svært sjeldan kunne utøvast.
Men idag er dagen! Ikkje eingong tolv ville hestar skulle kunna hindra oss! Ikkje måtte det vera kvardag, ikkje måtte det vera vind, ikkje måtte det vera kyrkjesøndag. Ja, for heime i Erfjord var det berre preik kvar tredje søndag. I tillegg måtte det vera sommar. Denne morgonen stemde alt. Du store tid!
Etter ein morgonsmat som gjekk ned på høgkant og fars andakt som alltid var kort, bar det i
full fart ned mot naustet og bryggja ved Nausthammaren. Sola stod alt høgt over Svea, og
langt inne på Jøsenfjordheiane sveitta minkande snøfenner i solsteiken, medan Geita, ei fonn i
den mykje nærare Gundlanuten, hadde alt byrja få eit stort hol i magen. «Då bler hu ryre»,
pleide mor og far seia. Ho hadde fått namn etter slik ho tok seg ut på avstand og likna
granngiveleg ei geit i fullt sprang. Det kunne alle sjå nedafrå Sandvik og fjorden inn etter.
Men no var det korkje fennene i Jøsenfjordheiane eller geita i Gundlanuten som interesserte
gutane i kortbukser, berrføtte og snauklipte på hovudet for sommarvarmen. Etter å ha aust
Litlebåten til siste drope, bar det ut av støa så stilt og varleg at me våga ikkje leggja årane i
keipane eingong, men fekk båten til å «andøva» ved at Lars låg på kne i framskuten og padla
varleg med ei av årane. Eg stod rett bakom for å sjå på sjøbotnen som halla bratt nedover mot
fysnande djupner.
Rett utafor Nausthammaren var det så brådjupt at det kjendest på same måten som då eg ein
gong stod frampå toppen av det stupbratte Herefjellet rett over fjorden heime. Det var som
usynlege armar ville gripa meg og draga meg utfor og lukst i fortapinga, samstundes som eg
kjende ei lokkande kjensle av eventyr- og oppdagarlyst som bergtok meg og gjorde at dette
måtte og ville eg ha meir av.
Ikkje det at eg trur eg ville ha blitt nokon kandidat til fallskjermhopping frå Kjerag eller
liknande hasardiøse plasser akkurat, om eg hadde blitt fødd ein 60 år seinare. Men eg ville nok ha likt mykje som vippar på grensa mot det uoppnåelege og kanskje dumdristige, f. eks.
fjellklatring. I så måte var Lars og eg totalt ulike. Han var tvillaust motigare og mykje meir
dumdristig enn eg, men av alle ting hadde han høgdeskrekk. Ved nordvestre hjørna av
heimehuset stod der eit stort morelltre med kraftig, høg stamme kor eit virvar av lange, seige
greiner stakk vidt utover i alle retningar. Når dei saftige og søte blodmørkraude morellene mognast, vart dette treet eit eldorado for klatresjuke og morellelskande ongar kvar
ettersommar.
Og medan Lars så vidt våga å pressa seg trass i sin klatrefobi opp til nedste greinfeste, der han
sjølvsagt knapt kunne nå eit einaste av desse fantastiske bæra, hang eg mellom andre klatreaper i dei høgaste og morelltunge greinene og kunne stappa i meg av hjartans lyst.
Så urettferdig kan livet vera. Men no vonar eg at eg hugsar rett når eg føyer til at eg gløymde
ikkje heilt min kjære høgdeskrekklidande arme bror som klamra seg skjelvande til dei tjukke
greinfesta langt der nede. Ikkje alt gjekk i «longeholken», som me kalla magen i slike og
liknande omstende, men nokre av morellene vart stappa i lommane og ofra til bror min som
skjelvande men vonfull venta der nede.
Men i båtronga, derimot, var Lars minst like trygg som eg og skalv ikkje for dei nifse djupnene langt nedover i fjordsjøen. Det var forresten fisk me var på jakt etter. Ikkje for å fanga. Det var utenkjeleg på ein heilag søndagsmorgon i vår kristne kulturtradisjon! Lars og eg trur eg ikkje eingong kjende ein ørliten lyst til å kasta ut ei dorgfille. Det ville vera synd mot Guds tredje bodord om å halda kviledagen heilag, eit bodord som me visste kom rett etter bodet om så fæle ting som avgudsdyrking og banning og faktisk før bodordet om å æra far og mor, om det å drepa, driva hor, stela og lyga.
Me hadde høyrt av Magnus, ein av våre høgt respekterte eldre brør, at han ein fin
søndagsmorgon då han for moro var ute og rodde, tykte det var då alt for gale ikkje å forsyne
ho mor med ei sårt tiltrengt fiskekoke då han såg det formeleg koka av nydeleg sei, lyr og
torsk utafor ein lås med brisling på Stampavika rett over fjorden heime. Han tenkte kanskje på
forteljinga om Jesus som gav grønt lys for læresveinane til å sanka kornaks på sjølvaste
sabbaten. Dermed slengde han like godt ut ein snørestump med ei beit på, og snart så spratla
og hoppa det med storfisk i bakskuten. Fisken beit som galen på denne heila søndags
morgonen! Det var som det ingen ende ville ta. Men etter kvart kjende han at han måtte slutta
medan leiken var god. Det kom for han litt etter litt at dette var visst synd likevel.
I tillegg kom han til å tenkja på alle brisling- og makrellfiskarane som lovlydige måtte venta til søndag gjekk over til måndag før dei kunne kasta nøtene i sjøen. Denne uvissa vart sterkare
under roinga over fjorden heim til støa ved Nausthammaren. Korleis det heile enda, er eg i
skrivande stund uviss om så mange år etter. Om han fyrst gjekk heim til ho mor og spurde om
ho ville ha fisken sjølv om den var fiska på søndag, eller om han ikkje våga å spørja ein gong;
Eitt er iallfall sikkert, Magnus dumpa heile den herlege koka i sjøen, og det vart ingen nydeleg fersk fiskemiddag i Sandvik den søndagen.
Galskap og overtru, vil mange seia i dag kor ein stor prosent av folket ikkje lenger har peiling
eingong på kva det tredje bodordet går ut på. Misforstaden pietistisk mørkemannstrelldom vil
nok dagens breidkyrkjelege meiningsgallup koma ut med. Underleg er det likevel å tenkja på at same meir eller mindre manetliknande gallupmasse sitt fleirtal sannsynlegvis går og sukkar over meiningsløysa i at helgedagsfreden stadig vert meir og meir brutalt broten av aukande
kommersialisme med griske, opne butikkar, brakande idrettsarrangement og trafikk-kork på
eksosplaga trafikkårer.
Kvifor er kristenfolket så anonyme og tafatte i ei så sentral sak som denne, der me har eit
ubrigdeleg Guds bod som me veit at frå ende til ende er godt og gagnleg fordi det er skapt og gjeve av ein allvis og elskande Gud som veit kva som er best for mennesket? I sanning er det
på høg tid å blankpusse desse Guds 10 bodord, også det tredje av dei!
Men attende til hin solmorgon ved Nausthammaren. Det var ymse slags fisk Lars og eg var ute for å sjå og studere på nært hald. Me visste at torsken likte seg særleg godt oppe på grunt vatn når fjorden låg blankstill og sola skein frå skyfri himmel. For 70 år sidan var det til vanleg rikeleg med ulike fiskeslag langs strendene i landet vårt. Også denne morgonen yrte det med stinte, raudnebbe, blåskår, mort, småsild, marulk, bersugge og hedleskit. Men det var ikkje alt dette smågrapset me var ute for å sjå. Det var fyrst og fremst stortorsken, når den søkte heilt opp til taren som flaut i flomålet, me vona å treffa på. Slik ville me også få greie på kor han heldt til slik at me alt kanskje måndag kveld kunne dorga nettopp her med nyinnkjøpt torskesluk på slep.
Lars andøvde stilt og varleg innover Neglausholet som enno så tidleg på morgonen delvis låg i skuggen av Nausthammaren. Der gjekk tarebotnen stupbratt nedover kor stinte og anna
småfisk heldt til, men der landet svingde utover mot venstre, var der eit par hyller med grunt
vatn. Og der, der låg ein diger brand av ein diger torsk og bakte seg i morgonsola! Hovudet
var stort som på eit spedbarn med auger, kalde og uttrykkslause som tinntallerkar, med digre
sidefinnar som ørlite rørde på seg for å halda seg i balanse og ein lang og høg ryggfinne som
strekte seg heilt frå hovudet og bak til der han gjekk saman med halefinnen som også rørde seg litegrann. Dei fullkomne brune og lysbrune fargane med den karakteristiske mørkare stripa på kvar side skein og glitra i solstrålene. Den kvite bukfargen kom bort og vart skjult av taren. Så gleid båten forbi utan at stortorsken vart skræmd men kunne halda fram med den gylne morgonstunda sitt solbad.
Straks etter gleid Litlebåten forbi bergreva kor me vinterstid på stille dagar velte stein frå ei lita ur rett ovafor og kunne høyra på den underlege knistrande lyden av rullande stein under
sjøflata nedover mot djupet der den bykste frå berghylle til berghylle inntil den stoppa ein eller annan stad. Særleg godt kunne me høyra denne elles uhøyrde trolske lyden frå robåten.
Vidare gleid me over Lyragrunnen der me ofte sette garn, både for å fanga lyr som namnet
seier, eller sei, torsk og allslags fisk som likte seg her på ein grunne som når ein hundre meter
ut mot eit undersjøisk stup som går ned til det djupaste av heile denne fjorden som er den
midtarste av alle dei store fjordane som utgjer Boknafjorden. Underleg nok kallast
nabofjordane, Jøsenfjorden i sør og Økstrafjorden og Sandsfjorden på nordsida, medan denne
kallast berre Erfjord- eller Arrfjord på dialekten- og ikkje Erfjorden som ofte aviser og andre
publikasjonar skriv.
Her på Lyragrunnen møtte me brått ein liten flokk med niser som prustande og pæsande kom
rullande rett i mot oss. Dei svarte ryggene med den velkjende boga ryggfinnen glinsa blank i
sol og spegelstill fjord. Men like brått som niseflokken dukka opp, like brått vart den borte.
Det hjelpte ikkje kor me enn speida i alle retningar. Ikkje spor å sjå. Og me undra oss. Dei
måtte vel snart koma opp for å pusta? Me såg innover, me såg utover. Langt der ute i
synsranda augna me Bokn, Toftøynå og Foldøynå i staden. Dei spegla seg i havet på ein måte
slik at dei og andre mindre øyar me ikkje kjende namna på, liksom sveva som avlange ballongar eller perler over havflata mot vesthimmelen. Som eit ”fata morgana” prøvde Lars seg med.
Han var lenger komen enn meg i Landkunna, som læraren kalla Geografien i vår tid. Men då augene mine som snarast vende seg innover igjen, såg eg sanneleg nokre blanke rygger som rulla over sjøflata langt der inne. Det var nok dei same nisene, slo me fast. Sanneleg vandrar dei fort desse snilde, små kvalane. Lars tok fatt på padlinga igjen, og litt utafor Hommaholet på eit par grunne undersjøiske berghyller låg nye torskar og koste seg i solsteiken.
Men før me nådde Ormannsvika der garden Sandvik grensa til Landsnes, kom havgola som ei
mild og kjærleg himmelhelsing til smågutane som brått fann attende til seg sjølve i ein liten
robåt midt på ein fjord krusa av titusenvis av småbylgjer som ved eit trylleslag omskapte den
blankstille forden til den vakraste av alle blåmyrar med millionar av småkrusa gullglitter på. Då sette Lars seg i bakskuten, bad meg også å koma akter, og med baugen lyfta høgt opp på
grunn av forandra tyngdepunkt, segla me heimover mot naustet med padleåra som ror.
Før me visste ordet av det, var me brått og uventa midt oppi ein makrellstim som omringa oss
på alle kantar. Tusenvis på tusenvis av travle makrellkroppar i ein fantastisk koordinert og
utruleg samstemt troppeformasjon formeleg lyfta han oss oppover mot eit botnlaust djup av
berre evig blått over oss. Slik kjendest det iallfall eit hildrande sekund av ein overjordisk
lukkerus inni oss. Men like fort som ho kom, sokk makrellmyra under oss og var sporlaust
vekke.
Så var smågutane og Litlebåten åleine med havgola og ein og annan måken som veiva og
vogga seg over ei ein fjord like blå og sval som himmelen over. Snart dukka Nausthammaren
opp med støa og naustet rett inn og nothuset på austsida. Stilt som ei ånd seig me inn mot
bryggja inntil båten skura mot sand og stoppa heilt. Underleg glade og rike på opplevingar
festa me båten og sprang i land, rusla berrføtte og lette opp naustbakken, drakk nokre herlege
supar av oppkomevatnet frå kjelda nedafor den gamle skuten og skunda oss bakkane heim til
mors gode søndagsmiddag. Til vår store glede såg me at ho hadde fått hjelp til å dekka det
store slagbordet ute under det store kirsebærtreet. Det hende at ho gjorde det på varme og fine
sommardagar under det lyse og lette lauverket rett utafor kjøkken. Og det lukta utruleg godt
av steikt fisk som var fiska på dorg laurdagskvelden, altså kvelden før og på ei tid som
Skaparen ynskte.
Utpå ettermiddagen var det tid for å reisa på samling på Bogsund skulehus.»Eg trur me ror i
dag sidan veret er så fint», sa far og rusla i førevegen til sjøen. Mor hadde fått hjelp til både å
rydda kjørl og bord med stolar på plass samt vaska opp. Mor var ein flink og rettferdig
administrator og kunne det som på fint heiter å delegere, slik at både ho sjølv og me borna var
ferdige til å dra samstundes. Båtane var auste og gjort ferdige då me kom ned til naustet og
bryggja der me delte oss i to båtlag. Så rodde me i søndagstempo innover mot Bogsundet. Det
var ikkje bryet verd å fyra opp motorbåten for ein såpass kort distanse. I tillegg var det liksom
meir søndagsstemning over det å ro der ingen ilter Pedersen oppfyringsmotor bråka og spydde
eksos. Berre taktfaste åredrag med mjuke dypp og drag av to par årar på kvar båt song i lag
med havgoleollene som kjærleg vaska gultare og skjelldekka små nes inn over langs fjorden.
Høgtidleg med ein undertone av helgedagsfest seig båtane inn i støa til han gamle Andres i
Gullsmedvika, fortøyde båtane og dempa snakket vårt opp den vesle brekka til det vesle
skulehuset og fann sitjeplasser på pultar og forsete mellom dei andre helgekledde
samlingsfolket. Der såg me Syvert og Barita frå Bog, Flåtaknutgutane med ei lunt smilande og blid mor Valborg, der var Gautelars og Lisa med vesle Gudrun mellom seg, Smedavikfolket ogHanne og Johan frå Hagen. Pluss andre som eg i farten ikkje kan minnast. Samlinga hadde kome i gong som erstatning for gudstenestene som berre vart haldne kvar tredje søndag i bygda vår.
I Bogsund hadde det blitt slik at Syvert og far var dei to som styrde samlinga i lag. Denne
dagen var det Syvert sin tur til å lesa frå ein eller annan postille og far sin tur til å leia songen
og vitnemøtet om det laga seg slik at nokon ynskte å vitna. Men fyrst vart det sunge og bedt ei
fri bøn. Så var det Syvert sin tur til å etablere seg bak kateteret, og som etter høveleg kremting
og blading i den store huspostillen som han hadde med og med dei gamles vane å stryka to
fingertuppar opp mot tunga for lettare å skilja knitrande, gulna blad, vidare leiting etter brillene i ein lomme eller to, heldt dei opp mot lyset, fram med nyvaska og fint samanlagt, stroke lommeduk til pussefille, derpå pussing både ein og to gonger før dei kom på plass på nasen og lesinga kunne starta.
Eg må tilstå no at eg skjøna nok ikkje eit kvekk reint intellektuelt av det forfattaren av postillen hadde på, hjarta, anten det no var salige Johan Arndt eller andre av våre djuptpløyande kyrkjefedre. Heller ville det ikkje veta rett a påstå at gode og gudfryktige Syvert var slik ein forrykande flink og inspirerande opplesar akkurat, men kjensla og minnet om ei djuptgripande andaktsstund vil for alltid liggja som ei perle med ein mild og heilt i gjennom ekte og edel glans mellom alt av det finaste eg kan hugsa frå gutedagane.
Salmesongen som fylgde på opplesinga var tvillaust samanlikna med dagens proffe kvalitet
reint artistisk, både treg og med tydelege element av dissonansar og mangel på rett
stemmebruk og pusteteknikk. Mangel på musikkinstrument til akkompagnement var sjølvsagt
total, og dei to- tre vitnemåla som fylgde på, gjekk vel også i det store og heile vesleguten
forbi. Men 70 år seinare kjennest det så godt, ja inspirerande og hjartevermande å hugsa at eg
fekk det store privilegium å oppleva ein eineståande tradisjon i funksjon til uvurderleg
velsigning for ein liten skulekrins som min og eit heilt folk.
Far som leia denne ikkje- preikesøndags samling på Bogsund skule, var ikkje av den typen som likte å dra det heile ut, noko som me minste lærde å setja stor pris på. Det var godt å få koma ut av den tronge skulestova etter møtet og trekkja frisk luft og strekkja beina. Og sanneleg fekk nokre av oss gutongane tid til ein liten dukkert nede i Gullsmedvika før me kom oss i båtane og rodde heimover. Dei eldre hadde god tid på helgedagane. Det var så triveleg med ein prat på skuleplassen og på vegen ned til båtplassen.
Heile søndagen og kvelden var vår Herres dag, ei av dei fine gåvene som alle Guds bom er
bedne om å ta vare på, takka for og bruka etter hans vilje. Kor priviligert eg er som vart fødd
inn i ein tradisjon som kjende til og fekk nyta fruktene av dette å halda kviledagen heilag!
